منابع مختلف به این قضیه که طراحی، گسترش و بهسازی شهرهای ایران از اصول سیاست های توسعه پایدار پیروی نمی کند معترف هستند. برخی مشکلات از بی تدبیری های گذشته برای ما به ارث گذاشته شده و برخی نیز با بی توجهی مسئولان به مباحث توسعه پایدار امروز ایجاد می شود. شاخص رشد شهرنشینی در ایران مانند اکثر نقاط جهان در ایران نیز به صورت صعودی می باشد ولی در این بین تفاوت هایی وجود دارد که این مسئله را برای ایران بحرانی تر می کند.
آمارهایی از وضعیت شهری ایران
۱۶ درصد جمعیت ایران در پایتخت زندگی می کنند. در ایران ۴۵ درصد جمعیت در مناطق کویری زندگی می کنند که اگر به این نکته دقت کنیم که کشور ما به صورت کلی در منطقه ای خشک قرار گرفته می بینیم که وضعیت بقیه مناطق هم چندان تعریفی نیست. پرجمعیت ترین شهر های ایران در مناطق دور از دسترس آب قرار دارند. در صورتی که پر جمعیت ترین شهرهای جهان شهرهای بندری هستند. شهرهای بزرگ اصفهان، تبریز، اهواز که در گذشته در مجاورت آبهای روان سطحی یا دریاچه ها قرار داشتند دیگر این مزیت آبی را ندارند. در حالی که تراکم جمعیت در تهران ۹۲۱ نفر در کیلومتر مربع می باشد، تراکم جمعیت در حاشیه خلیج فارس ۵ نفر در هر ۱۰۰ هکتار است. باید به این معضل افزایش اختلاف بین سطح رفاه و امکانات شهرهای کوچک و بزرگ را اضافه کرد که منجر به مهاجرت و گسترش حاشیه نشینی خواهد شد.
مشکلات ناشی از چیست؟
مشکلات در سطح کلان مانند نبود آمایش سرزمین، نبود مدیریت درست منابع آبی و زیست محیطی، نبود مدیریت و برنامه ریزی صحیح برای تخصیص متعادل منابع و امکانات از دلایل مشکلات بالا می باشد. حتی در مواردی هم که برنامه ریزی وجود داشته است تخطی و کاهلی در اجرای برنامه ها باعث به بیراهه رفتن برنامه و منابع شده است.
در این بین فرم طراحی و گسترش شهرهای ما بسیار با اصول روز منافات دارد. که البته اخیراً به این موضوع کمی اهمیت داده شده است. تراکم شهرهای بزرگ ما به شدت سیر نزولی داشته است که در چند سال اخیر سعی شده در برخی موارد از این موضوع جلوگیری شود. الگوی کم تراکم و گسترش افقی شهرهای ما باعث آسیب به زمین های مرغوب کشاورزی و محیط زیست ما شده است.
به صورت کلی مشکلات ریشه ای تر ما در مدیریت طراحی و توسعه شهری : کمبود خلاقیت، عدم مطالعه و بررسی موارد روز، نداشتن منابع مالی، عدم استفاده از تکنولوژی روز، عدم داشتن روحیه برای اجرای طرح های بلند پروازانه و متهورانه و عدم وجود بینش و تفکر آینده نگرانه می باشد.
مسائل بالا باعث شده که شهرهای کشور ما از کمبود شدید منابع آبی، تخریب و آلودگی محیط زیست، هدر رفت وقت، انرژی و سرمایه ، نداشتن نمادهای شهری مقبول و عدم فرهنگ شهری قوی، فاصله طبقاتی و توزیع نا مناسب امکانات شهری و عدم وجود عدالت اجتماعی رنج ببرد. کمبود منابع مالی شهری باعث فروش تراکم فروشی و در نتیجه بی قوارگی و چهره زشت و روستا گونه شهرها شده است که در بسیاری موارد اصلاح آن را بسیار مشکل و حتی غیر ممکن کرده است.
در هر یک از موارد بالا می توان مثال هایی از نحوه شهرسازی دیگر کشورهای جهان آورد که چگونه جلوی این معضلات را گرفته اند.
الگوی توسعه شهری ایرانی
الگوی توسعه شهری ما نه از شهرهای غربی به درستی الگو برداری شده و نه المان های ایرانی و اسلامی در آن به درستی دیده می شود. این درحالی است که ما در منطقه ای هستیم که در آینده با معضلات فراوان و فراگیر محیط زیستی و اقلیمی روبروییم و در بهترین حالت طراحی ها و راه کارهای شهری ما برای معضلات کنونی و به عنوان یک مسکن موقت عمل می کند و هیچ گونه نگاهی به آینده ندارند. مشخص نیست که طرح های ما برای ایران ۳۰ الی ۴۰ سال آینده که گرمایش جهانی و کمبود منابع آبی باعث بروز چالش در سکونت در شهرهای ما می شود چه راهکار و برنامه ای دارند. راهکارهایی که اگر وجود داشتند ما اکنون باید پیشاپیش زمینه اجرای آنها را مشاهده می کردیم.
در همین منطقه شهری مانند دبی با طراحی های متهورانه و آینده نگرانه در حال توسعه است که می تواند به عنوان الگو در این زمینه مورد توجه قرار گیرد، معضلات و محیط یکسان اما راه کارها و عملکرد های متفاوت. یکی از آخرین طرحهای بلند پروازانه حاکمان این شهر حاشیه ای خلیج فارس، ایجاد شهری سرپوشیده به مساحت ۷۴۳ کیلومترمربع با سیستم کنترل دمای شهری می باشد که در زمستان ها گنبد شیشه ای شهر باز می شود. این شهر دارای تمامی امکانات تجاری، تفریحی و بیمارستان می باشد. با توجه به پیش بینی های اقلیمی ای که برای 30 تا 40 سال آینده برای منطقه خاورمیانه می شود اینگونه طرح های خلاقانه می تواند راه گشا و کاربردی باشد.